[1]

برج دستگرد

بررسي‌هاي تاريخي

هر چند اگر از پيرمردهاي ساكن اطراف برج، قدمت برج كبوتر دستگرد پرسيده شود، گذشته‌اي تا يك‌هزار سال پيش را بيان مي‌كنند، اما به دو دليل تاريخ ساخت آن فراتر از 150 و حداكثر 200 سال پيش نيست:

1- دلايل سازه‌اي و سبكي: ساختمان برج با طاق‌هاي گهواره‌اي و ورودي و پنجره‌هاي هلالي و نيم‌دايره‌اي در ديد اول خاطره ساختمان‌ها و سبك دوره قاجار اصفهان را ذهن مجسم مي‌سازد.

2- مطالعات تطبيقي: با بررسي و رجوع به چند كبوترخانه‌اي كه تاريخ ساخت آن بر ما معلوم و مستند است در‌ مي‌يابيم كه اين برج  از لحاظ سازه و تزئينات بسيار شبيه به برج كبوتر آتشگاه، برج‌هاي روستاي اسماعيل ترخان مباركه- همگي مربوط به 100 تا 150سال پيش هستند- برج برزه درچه و برج رهنان مربوط به 200سال پيش است.

مطالعه ساختاري

به كار بردن حداقل مصالح، ايجاد حداكثر فضاي لانه كبوتر و فضاهاي ارتباطي و دسترسي، از نكات به كار برده در ساخت اين برج است. موقعيت برج نيز طوري است كه براي كبوتران ايمن و دسترسي به آب و دانه به سهولت امكان‌پذير بوده است. توجه زيادي به جلوگيري از ورود حيوانات شكارچي مانند مار و گربه شده به طوري كه در وسط نماي بيروني برج، كمربندي به عرض نيم‌متر از جنس گچ كشيده شده تا اين حيوانات نتوانند از آن عبور كرده و به داخل آن دسترسي يابند. ورودي كبوتران از سقف است و كمتر پنجره در آن به كار برده شده است.

تمامي فضاي داخل برج از سوراخ‌هاي 20×20×25سانتي‌متر پوشيده و با ايجاد لبه‌هاي خم‌دار در سطوح عمودي آن‌ها، نشيمن‌گاهي مناسب جهت كبوتران ايجاد شده است.

اين كبوترخانه دو طبقه‌اي به تعداد حدوداً پنج هزار كبوتر گنجايش دارد. حال بايد تصور كرد كه اگر نصف اين تعداد هم با حركت انسان و يا حيوانات شكارچي، هراسان بال بزنند و پرواز كنند برج بايد چه ارتعاشي تحمل كند تا تخريب نشود. معماران ايراني راه‌حل اين مسأله را در انتخاب فرمي ايستا(استوانه) با تكيه‌گاهي وسيع و كلاف‌هاي چوبي حل كرده‌اند.

فضله كبوتر به دليل وجود تركيبات آلي در كشاورزي به‌خصوص پرورش صيفي‌جات استفاده فراوان مي‌شد. در نهايت توليد كود كشاورزي دليل ساخت چنين برجي است.

مشخصات فني

اين برج شامل دو استوانه به صورت دور كامل و ديگري به صورت پره‌اي در داخل مي‌باشد. جنس آن‌ها از خشت خام و ملات گِل است. ضخامت بيروني 5/1 متر در پايين و 25/1 متر در پشت‌بام با ارتفاع 5/12 متر و قطر 5/15 متر است. استوانه داخلي از پنج پره خشتي تشكيل شده كه شبكه‌هاي زنبوري لانه كبوتران، تمامي سطح آن را تا سقف پوشانده است.

برج از دو طبقه تشكيل شده كه بر روي استوانه داخلي يك طاق عرقچين كم‌خيز اجرا گرديده است كه از كف تا طاق ارتفاعي درحدود 18متر دارد. جهت ورود كبوتران، پنج عدد فلفل‌دان بر روي آن تعبيه گرديده است. روي پشت‌بام و سقف طبقه دوم نيز پنج عدد ورودي كبوتر از جنس آجر با ساختماني مشبك وجود دارد. دسترسي به پشت‌بام توسط پله‌اي است كه بين دو استوانه شاكله بنا چرخيده است.

نماي بنا كاه‌گِلي است و در رخ بام آن نيز يك جان‌پناه آجري به‌تازگي الحاق گرديده است.

مراحل مرمت برج

برج كبوتر دستگرد پس از تملك توسط شهرداري طي سه فصل كاري تعمير و بازسازي شده است:

دوره اول بهار و تابستان81  پس از خاكبرداري و پاكسازي محوطه بازسازي سبك نصفي از ديواره استوانه خارجي و سقف طبقه اول به انجام رسيد. در اين مدت تمامي بدنه خارجي نيز از دو محل كلاف بتن‌آرمه شد تا از ادامه حركت بنا جلوگيري به عمل آيد.

در دوره دوم كه از اواسط بهار82 شروع و تا پايان تابستان آن سال ادامه داشت، طاق طبقه دوم و عرقچين مركزي، فلفل‌دان‌ها، راه‌پله‌ها، ايزولاسيون و كف‌فرش سقف انجام شد و بازسازي سازه بنا به اتمام رسيد.

در دوره سوم كه تابستان84 صورت گرفت كاه‌‌گِل نما و مقداري از تعميرات داخلي آن اجرا شد.

مناسب‌ترين استفاده‌اي كه مي‌توان از وجود چنين بناهايي در سطح شهرها شود، در نظر گرفتن آنها به‌عنوان دكوراسيون شهري جهت ايجاد فضايي متفاوت است. خوشبختانه در طراحي پارك دستگرد اين نكته مورد لحاظ قرار گرفته است.